Ο Αγγλος περιηγητής, αντισυνταγματάρχης του πυροβολικού, William Martin Leake επισκέφθηκε το 1805 την Ελλάδα και παρέμεινε σ’ αυτήν για αρχαιολογικές έρευνες μέχρι το 1807.
Το 1808 επέστρεψε και πάλι και συνέχισε τιw περιηγήσεις του επί διετίαν (1808-1809).
Όταν επέστρεψε στην Αγγλία, εξέδωσε σειρά πολύτιμων ερευνών και περιηγήσεων, μεταξύ των οποίων και το: «Travels in Northern Greece»: (Ταξίδια στην Βόρειο Ελλάδα) (1835), τόμοι 4.
Κάντε click στην εικόνα για να δείτε το βιβλίο
Στον Γ τόμο, σελ. 495 διαβάζουμε:
21 Μαρτίου 1809
«Απ’ την απέναντι πλευρά του ποταμού (Αχελώου) είναι ένα μικρό τσιφλίκι και πύργος καλούμενος «Άγioς Ηλίας».
Γύρω από αυτόν οι κατώτερες πτυχώσεις του Ζυγού φθάνουν μέχρι τον ποταμό. Εκεί γύρω υπάρχουν καλλιεργημένα χωράφια, τα οποία ανήκουν στο χωριό Σταμνά.
Το χωριό αυτό 3-4 μίλια προς τα Ν.Α., ευρίσκεται επάνω σε ή οροσειρά, που η μία της πλαγιά κατεβαίνει στη στενή κοιλάδα του Αχελώου, η δε άλλη προς τη λιμνοθάλασσα του Ανατολικού.
Εκεί η Σταμνά έχει μικρό επίνειο και μερικές αποθήκες (μαγαζιά).
Στο Αγγελόκαστρο, τον οποίον κείται 2-3 μίλια προς τα Ν.Α.
του «Αγίου Ηλία», παρατηρείται ερειπωμένο φρούριο του Μεσαίωνα πάνω στα χαμηλότερα υψώματα του Ζυγού, με μικρό χωριό από κάτω, στην άκρη της Αιτωλικής πεδιάδος, το βουνό που ευρίσκεται πάνω από το Αγγελόκαστρο και την Σταμνά χωρίζεται απ’ τη δασωμένη κορυφή του Ζυγού – όπου ευρίσκεται το χωριό Κεράσοβο – με τα στενά της Κλεισούρας.
Η απόσταση από τη Γουριά ως το πορθμείο του Αιτωλικού είναι δυό ώρες πορεία ταχυδρόμου, ενώ σε ευθεία γραμμή είναι λιγότερο, διότι ο δρόμος κάνει μεγάλο κύκλο για ν’ αποφυγή τη λοφοσειρά της Σταμνάς, και καταλήγει σ’ ένα χωριουδάκι που λέγεται Μάστρου.
Σ’ αυτό φθάσαμε σε 45′ από τη Γουριά.
Πλησιάζοντας στο Ανατολικό περάσαμε μέσα σε περιβόλια και λιοστάσια στα ριζά ενός λόφου που φαίνεται ασύνδετος με τα υψώματα της Σταμνάς και κλείνει τη λιμνοθάλασσα απ’ τα δυτικά, σχεδόν ως την εξωτερική θάλασσα.»
28 Μαρτίου 1809
«Επειδή ο Βεζύρης επήρε τις δύο περαταριές Κατοχής και Γουριάς να περάση τους Αλβανούε του πέρα απ’ το ποτάμι, σε κάποιο μέρος της πεδιάδος του Βραχωρίου, επειδή οι τελευταίες βροχές έκαναν το πέρασμα εκεί αδύνατο, τράβηξα για τη Σταμνά,να μείνω εκεί σε καλλίτερο κατάλυμα και περιβάλλον, ώσπου να μηχανευθώ κάποιο τρόπο να περάσω το ποτάμι.
Φύγαμε απ’ το Νιοχώρι στις 8.30′, ακολουθήσαμε την όχθη του Άσπρου και σε μία ώρα και κάτι φθάσαμε στη Γουριά.
Από εκεί αρχίσαμε ανάβαση της λοφοσειράς Σταμνάς σε άσχημο μονοπάτι.
Στις 10.15′ περάσαμε το χωριουδάκι Άγιος Ηλίας, τα πόδια του κωνοειδούς υψώματος που είναι θέση περίβλεπτη από όλες τις κατευθύνσεις, και στις 10:45′ φθάσαμε στη Σταμνά.
Κατέλυσα στο σπίτι του Κοτζαμπάση Δημητρίου Τσιμπουράκη, που απουσιάζει τώρα στο Βραχώρι με τους άλλους προεστούς του Κάρλελι.
Μαζεύτηκαν εκεί να συναντήσουν το Βεζύρη που πέρασε απ’ τη Σταμνά στις 25 του μηνός και ταξίδεψε όλο το δρόμο ως το Βραχώρι στο «κοτζί» του, ένα άχαρο γερμανικό τετράτροχο αμάξι.
Πολλοί απ’ αυτούς τους προεστούς είναι φοβισμένοι. Τρέμουν την εντύπωση που έκανε στο Βεζύρη η εχθρική τους στάση απέναντι του τον καιρό που ο αντιπρόσωπος του Σουλτάνου ήταν Κυβερνήτης της επαρχίας».
«…. Η Σταμνά ήταν κάποτε σημαντική κωμόπολη. Τώρα έχει μόνο 80 οικογένειες και ούτε το 1/5 των χωραφιών της – που είναι αποκλειστική ιδιοκτησία των ελλήνων καλλιεργητών.
Και να σκεφθεί κανείε ότι σε αναλογία υπέφερε λιγότερο από άλλα μέρη του Κάρλελι επειδή βρίσκεται παράμερα από τη πιο συχνή διάβαση.
Η παρακμή της Σταμνάς χρονολογείται απ’ τον πρώτο Ρωσικό πόλεμο, όταν ο Ορλώφ, έστειλε εδώ ένα Κεφαλλωνίτη να ξεσηκώσει την περιφέρεια και να βοηθήσει τον πόλεμο της Αικατερίνης προς την Τουρκία.
Σημαίες κατασκευάστηκαν και κάτω από αυτές συντάχθηκαν άνδρες, γυναίκες και παιδιά για ν’ αποκτήσουν την λευτεριά και ανεξαρτησία τους.
Γρήγορα όμως Αλβανοί απ’ το Βραχώρι βάδισαν εναντίον τουε, έσφαξαν τους άνδρες, σκλάβωσαν τις γυναίκες και τα παιδιά και λεηλάτησαν τα σπίτια. Έτσι έληξε η επανάσταση της Σταμνάς».